De Vijfde Dag: meer plezier en ontwikkeling, minder werkdruk

Het lerarentekort zorgt op steeds meer plekken voor steeds grotere problemen. Met het Vijfde Dag-concept krijgen leerlingen in het primair onderwijs een dag(deel) in de week cultuuronderwijs en doen ze extra activiteiten onder begeleiding van een vakdocent. Daarmee wordt een deel van het lerarentekort opgevangen. Niet alleen hoeft een school leerlingen niet naar huis te sturen, ook zorgen de lessen buiten het gewone curriculum dat kinderen hun talenten op een andere manier gaan ontdekken. Het mes snijdt aan twee kanten: “Je ziet kinderen in de klas echt stralen.”

Het initiatief van het Vijfde Dag-concept in Lelystad komt bij instelling Kubus vandaan. Kubus bestaat veertig jaar en heeft altijd scholen geadviseerd over cultuureducatie, vertelt Ineke van Enk, manager Onderwijs & Samenleving. “Inmiddels zijn we uitgegroeid tot een bloeiend kunstencentrum. Onze aandacht gaat vooral uit naar educatie.” Van Enk zorgt met haar afdeling dat cultuureducatie op alle scholen en in het sociale domein van Lelystad gegeven kunnen worden. “Dat gaat van voorstellingen in de theaterzaal waar scholen naartoe kunnen tot muziekdocenten die een jaar lang muzieklessen op een school verzorgen.”

Begin vorig jaar is Kubus begonnen met het Vijfde Dag-concept. Een stadsbrede ontwikkeling waarin drie grote schoolbesturen worden meegenomen. Een deel van de scholen doet dit vanuit de eigen onderwijsvisie. “Vanwege lerarentekort was er een school die leerlingen naar huis moest sturen”, vertelt Van Enk. Ineens werd een verandering in de visie daardoor noodzaak. “‘Kunnen jullie daar wat aan doen’, werd ons gevraagd. Binnen twee weken hadden we een programma opgetuigd. Zo hoefden er geen kinderen meer naar huis maar hadden ze de hele dag kunstlessen. Dat durven we wel een succesverhaal te noemen.” Ook de gemeente noemt het een succes en vraagt aan Kubus om het format verder uit te werken met de drie grote schoolbesturen. Binnen twee jaar moet het format staan, met behulp van subsidiegelden en een matching van de schoolbesturen. Dat is een enorme zoektocht. “We hebben ervoor gekozen om echt een onderwijsprogramma op te zetten om het curriculum aan te vullen. Daarbij kijken we vooral naar welke leergebieden niet in het kerncurriculum zitten, maar wel door scholen verzorgd moeten worden."

SBO De Vogelveste werkt ook met dit concept. “Afgelopen jaar hadden we drama, dans, techniek en uitvinden, muziek, wetenschap en techniek, beeldende vorming, zang, theater, goochelen, natuur en als laatste media”, legt directeur a.i. Jan van der Wel uit. “Het is heel breed en alle lessenseries sluiten aan bij de kerndoelen.” Er wordt gewerkt met de SLO-doelen voor het primair onderwijs. “Het is dus niet alleen een leuk en breed aanbod, we kijken of de doelen worden gehaald.”

Met de lessen van onder andere Kubus kan de Vogelveste verdieping bieden aan leerlingen, zonder dat het ten koste gaat van de kerndoelen die gehaald moeten worden. Ook de werkdruk van docenten wordt op deze manier verlicht. “Met de vijfde dag kunnen we leerlingen een brede talentontwikkeling bieden, naast de reguliere lessen. Komend jaar hebben we het aanbod geïmplementeerd in het regulier onderwijs. Alle groepen krijgen het hele jaar door één keer per week een activiteit aangeboden.”

"Met de vijfde dag kunnen we leerlingen een brede talentontwikkeling bieden, naast de reguliere lessen"

Op SBO De Vogelveste wordt speciaal onderwijs gegeven. Leerlingen werken vooral in kleine groepjes en de lessen zijn maatwerk. “Kinderen komen veelal uit het regulier onderwijs, waar ze vast dreigen te lopen of al vastgelopen zijn. Ons doel is om kinderen weer terug te brengen naar regulier onderwijs.” Daarbij wordt naar veel meer gekeken dan alleen de reguliere vakken. “Bij ons hebben leerlingen vaak een beschadigd zelfvertrouwen en vaak ook minder vertrouwen in de ander. Om dat vertrouwen te herstellen, proberen we ruimte te creëren voor een brede ontwikkeling. Naast leervakken is er ruimte voor sport en bewegen, kunst en cultuur, natuur en wetenschap, talentontwikkeling en burgerschapsvorming. Dat sluit mooi aan bij de activiteiten die we vanuit onder andere Kubus inkopen.”

Met het Vijfde Dag-concept kunnen scholen kerndoelen halen. Maar Van der Wel ziet ook een bijzondere ontwikkeling bij de kinderen: “Er zijn veel kinderen met leerproblemen. Leerlingen die bijvoorbeeld niet goed zijn in rekenen, komen met zang of dans juist heel erg uit de verf. Ze ontdekken met deze lessenseries hun eigen talenten. Afgelopen jaar hebben we een soort talentenmiddag georganiseerd waarin kinderen hun talent konden presenteren. Je hoopt dat kinderen na een lessenseries doorgaan met die talenten.” Ook Van Enk ziet het belang van een culturele ontwikkeling. “Ik ben zelf violiste en heb altijd vioolles gegeven. Wat je verbeeldingsvermogen doet voor je ontwikkeling, voor wie je bent, dat heb ik eerstehands mogen ervaren. Als je die educatie mist, wat toch bij veel kinderen in achterstandsgebieden het geval is, dan is het geweldig als je dat via school wel meekrijgt. Met een vijfde dag worden kunst en cultuur verankerd in het curriculum.”

"Het geeft leerkrachten op scholen met tekorten daarnaast ademruimte"

Het geeft leerkrachten op scholen met tekorten daarnaast ademruimte. “Door leerkrachten op deze onderdelen te ontlasten, spelen we ze vrij om zich op het kerncurriculum te richten”, zegt Van Enk. Dat vermindert voor de collega’s van Van der Wel de werkdruk enorm. “Ze krijgen panklaar een lessenseries aangeleverd die wordt gegeven. Docenten kunnen hun aandacht dan richten op het begeleiden van de kinderen. Daarin heeft de school een belangrijke verantwoordelijkheid tijdens deze lessen: we geven niet zomaar alles uit handen. Dat zou jammer zijn, je ziet dan niet wat er gebeurt in de klas en dan wordt het een losstaand onderdeel. Terwijl het juist in de organisatie verweven hoort te worden. Wel kun je één leerkracht inzetten voor twee lessenseries, waardoor de druk lager wordt. Collega’s hebben ineens meer tijd om aan andere zaken zoals voorbereiding van lessen te werken.”

Van der Wel ziet het concept ook als een mooie manier om de lerarentekorten op te vangen als scholen dat nodig hebben. “Het is in deze tijd wel een goede oplossing. Met name om eens anders te gaan denken en organiseren met elkaar. Een klas met een eigen leerkracht is een utopie geworden. Dat kan niet meer. Op deze manier valt het mooi samen.” De lessen kunnen ook ondersteunend werken aan de kernvakken. “Eén van de leergebieden die wij aanbieden, is taal en begripsvorming. Deze stad kent veel kinderen met een taalachterstand”, legt Van Enk uit. “In overleg met de scholen hebben we besloten daar wat mee te doen. Taal moet door een bevoegde leerkracht worden gegeven. Wij ondersteunen dat door lessenseries als taaldans, dramadocenten die woorden uitbeelden met kinderen en veel muziek. Zo werken we bijvoorbeeld met koren: er worden liedjes gezonden in alle talen, inclusief Nederlands. Dat helpt kinderen om de uitspraak en klank te verbeteren.”

Op SBO De Vogelveste past het Vijfde Dag-concept goed in de onderwijsvisie. “Wij gaan uit van hart, hoofd en handen. Het hart gaat over hoe je met elkaar omgaat. Het hoofd staat voor het leergedeelte. De handen staan voor het praktische verhaal. Het gaat ons om een brede ontwikkeling van het kind. Daarom sluit het zo mooi aan.” Dat is niet bij elke school zo, merkt Van Enk. “We merken dat schoolbesturen het format vrij snel hebben omarmd, maar voor scholen is het soms nog best ingewikkeld. Daar komt bij dat de inspectie heel duidelijk is: een combinatie van bevoegde docenten en capabele experts wordt alleen gedoogd als dat vanuit de visie van de school wordt gedaan. Voor scholen is dat best lastig, waardoor ze toch liever kiezen voor het veilige en vertrouwde.”

Wil je het goed doen, dan is er een hele cultuurverandering nodig, benadrukt Van Enk. “Een andere visie. Je gaat eigenlijk zeggen: in vier dagen wordt het kerncurriculum gegeven en de vijfde dag komen andere leergebieden. Dat kan letterlijk de vijfde dag zijn, maar ook twee dagdelen of zelfs een middag. Sommige scholen doen het alleen in de bovenbouw of wisselen om de zes weken van bouw. Er is enorm veel mogelijk.” SBO De Vogelveste dient als het voorbeeld dat deze nieuwe manier van werken een succes kan zijn. “Dat komt omdat we het hele verhaal hebben binnengehaald”, zegt Van der Wel. “En we kijken naar wat wel en niet werkt. Tussentijds sturen we bij als dat nodig is.” Hoe wordt besloten dat een lessenserie niet meer terugkomt, kan soms best lastig zijn. Er wordt altijd geluisterd naar de kinderen. “Tijdens een natuurles gingen leerlingen naar buiten. De ene helft van de klas vond dat niks, de andere helft wel. Dan moet je kiezen of je doorgaat of niet. Als je dan hoort dat een aantal kinderen in hun vrije tijd op zoek gaat naar insecten, dan weet je dat het wel een goede keuze is. Dat is leren. Dat is die brede talentontwikkeling waar we op mikken.”

Het ontwikkelen van de programma’s en lessen, komt wel met een prijskaartje. “Bij ons wordt dat gefinancierd door een subsidie van de gemeente Lelystad en een matching van drie grote schoolbesturen. Als een school lessen afneemt, betalen zij alleen de docentkosten en wat coördinatiekosten. Het is best een duur programma: meerdere experts worden ingevlogen. Op dit moment zijn we aan het onderzoeken of een deel van die kosten gesubsidieerd kan worden.”

Er wordt tegelijk gewerkt aan manieren om de kosten te drukken. “In onze subsidieaanvraag hebben we gezegd dat er een tool moet komen waarmee we heel snel roosters kunnen maken om dat proces in elk geval te automatiseren. We hebben dat van subsidiegelden heel snel in de lucht kunnen brengen. Dat drukt de kosten. Daarnaast staan veel programma’s inmiddels klaar en zijn wij vooral druk met ophalen bij scholen wat ze nodig hebben, wat ze willen. We moeten natuurlijk ook docenten zoeken en begeleiden. Om dat allemaal georganiseerd te krijgen, zijn de coördinatiekosten nodig. Maar we proberen het redelijk beperkt te houden.”

"Wij vinden investeren in cultuuronderwijs heel belangrijk. Het is ook geen discussie als er reken- of taalboeken gekocht moeten worden."

Als school is het kostenplaatje dat aan het Vijfde Dag-concept vastzit, iets waarvoor je echt moet kiezen, zegt Van der Wel. “Wij vinden dit heel belangrijk. Het is ook geen discussie als er reken- of taalboeken gekocht moeten worden. Deze lessenseries zien wij als een belangrijk onderdeel van het onderwijs.” Wel vergt het verandering in het onderwijs. “Je moet ruimte maken in je programma. De doelen waaraan je werkt, organiseer je op een andere manier.”

Voor zowel Van Enk als Van der Wel is er aan het eind van de rit maar één ding belangrijk: de kinderen. “Tijdens de lessen zijn ze geconcentreerd, aandachtig, enthousiast en stellen ze vragen. Vaak is er een oprechte ‘hé, bestaat dit ook?’. Ze zijn verrast. In de context van leren is dat betekenisvol voor leerlingen. Ik zou het alle scholen en kinderen gunnen om hier gebruik van te kunnen maken.” Aan alles zie je dat ze het leuk vinden, vertelt Van der Wel. “Dat mag trouwens ook in het onderwijs: het mag leuk zijn. Natuurlijk moet je de kerndoelen halen, maar het hoeft niet alleen om leren uit boeken te gaan. Kinderen gaan stralen als ze ergens heel goed in zijn en met de extra lessenseries geef je ze de kans om te ontdekken waarin ze uitblinken. Dat is enorm goed voor hun zelfvertrouwen.”

Voor docenten verlicht het de druk en kunnen ze goed onderwijs bieden én aandacht en tijd vrijmaken voor de kinderen. “Als Kubus werken we vanuit de visie dat we het onderwijs willen verbeteren, dat betekent ook leerkrachten ontlasten”, besluit Van Enk. “En een onderwijsverrijking tot stand brengen. Op alle leergebieden enthousiaste experts de scholen in krijgen. Zodat we een meerwaarde voor het onderwijs neerzetten én het lerarentekort oplossen.” Van der Wel ziet dat resultaat in elk geval op SBO De Vogelveste. “Het onderwijs dat de vakdocenten bieden in het Vijfde Dag-concept vult ons onderwijs naadloos aan.”